به جای لغو تحریم ها تعهد عینی بگیرید - ورزش من و تو

به گزارش گروه رسانه های خبرنگاران، امروز که شما این گفت وگو را می خوانید دقیقا یک سال و چهار ماه است که گفت وگوهای ایران با اروپایی ها برای وادار کردن آنها به انجام تعهدات شان در برجام شروع شده ولی هنوز نتایج قابل اعتنایی حاصل نشده است، مذاکراتی که اگر بخواهیم دقیق تر درمورد آن صحبت کنیم، باید سابقه آن را نه از اردیبهشت 97 که از دو سال قبل تر یعنی اوایل سال 95 عنوان کنیم، همان زمان که زمزمه هایی از موثر نبودن لغو تحریم ها شنیده می شد و به تدریج این ماجرا آنقدر جدی شد که مسئولان دستگاه سیاست خارجی با وجود اینکه در دوران اجرای برجام اعلام شده بود تمامی تحریم های اتحادیه اروپا در قبال فعالیت های هسته ای ایران لغو شده است، گفتند ما حتی نتوانسته ایم یک حساب بانکی در لندن باز کنیم! این البته صرف نظر از نقش ایالات متحده است، اصلی ترین طرف ایران در برجام که از همان روز اجرای توافق آن را نقض کرد و هرچه توانست انجام داد تا این توافق سودی به ایران نرساند و نهایتا از آن خارج شد.

این روزها زمزمه هایی از امکان حصول یک توافق موقت میان ایران و سه کشور اروپایی به گوش می رسد، گفته شده احتمالا 15 میلیارد دلار به ایران منتقل خواهد شد و در قبال آن ایران نیز گام های 60 روزه را به عقب برمی گرداند، توافقی که حتی اگر اجرایی هم شود، بازهم خسارات ناشی از تخلف آمریکا و اروپا در برجام را برای ایران جبران نمی نماید. صرف نظر از این نکته، اخیرا بعضی کارشناسان بحق درباره قابل اعتماد نبودن اروپایی ها سخن می گویند و ابراز می نمایند ممکن است آنها دوباره در عمل، مجری توافق با ایران نباشند، لذا باید چاره دقیق تر و منسجم تری اندیشید.

مجید شاکری، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل اقتصادی و اقتصادی یکی از کارشناسانی است که منتقدانه به روند مذاکرات ایران با غرب نگاه می نماید ولی در کنار این انتقاد، ایده های جدیدی هم دارد که می تواند یاریگر مذاکره نمایندگان در مواجهه با اروپایی ها باشد. مشروح این گفت وگو را در ادامه می خوانید.

سال هاست ایران با کشورهای غربی بر سر پرونده هایی چون مساله هسته ای مذاکراتی را با هدف عادی کردن روابط و برداشتن تحریم ها انجام می دهد، مذاکراتی که یا به توافق نهایی منجر نمی شود یا اینکه اگر به توافق می رسد نتیجه دلخواه کشور را به دنبال ندارد. ارزیابی شما چیست و علت این مساله را چه چیزی می دانید؟

در ادبیات سیاستگذار ایرانی بارها حد نهایی و نهایت آمال از گفت وگو با غرب لغو همه تحریم ها ذکر شده است، مثلا در هفته گذشته رئیس جمهور اظهار کرد اگر همه تحریم ها لغو شود دیدار بی سابقه ایشان و ترامپ می تواند محقق شود. از طرف دیگر بارها در مذاکرات پیشین که منجر به تدوین برجام شد هدف نهایی طرف ایرانی لغو همه تحریم ها ذکر شده است. طبعا به این هم باید اشاره کنیم که سوال و انتقادی که نسبت به نتایج برجام وجود داشت این بود که واقعا آن طور که تصور می شد، لغو همه تحریم های اقتصادی و اقتصادی انجام نشده است! همین جا باید سوال مهمی طرح شود، سوال این است که آیا اساسا هدف گذاری لغو تحریم ها، هدف گذاری صحیحی است؟

وقتی درباره لغو تحریم ها صحبت می کنیم، آنچه در ناخودآگاه سیاستگذار ایرانی و افکارعمومی ایران شکل می بندد احساس این است که وارد همکاری ایجابی یا گسترش تجارت با طرف غربی می شوند. درواقع آنها لغو تحریم را که صرفا یکی از پیش نیازهای انجام یک رفتار ایجابی در حوزه تجارت، فناوری یا سرمایه گذاری از طرف غربی است، با خود عمل ایجابی سرمایه گذاری یا افزایش تجارت یکی می گیرند، درحالی که باید تاکید نمود این دو اتفاق با هم یکی نیست! ولی ما فرض می گیریم طبعا و طبیعتا لغو تحریم ها منجر به گسترش این روند تجاری خواهد شد، چون فرض می گیریم بازار ایران بازار بزرگی است و فرض می گیریم فرصت های تجاری قابل توجهی دارد که ممکن است درست هم باشد اما در عمل چسبندگی های متعددی وجود دارد که باعث می شود لزوما این لغو تحریم منجر به وقوع یک اتفاق ایجابی در عرصه واقعیت نشود. تجربه ای که به خوبی این را به ما نشان می دهد، ایام اجرای برجام است.

مثال های برجامی هم قاعدتا دارند؟

بله، در ایام اجرای برجام در خیلی از حوزه ها و موضوعات احساس می کردیم تحریم ها لغو شده است، اما عملا نتیجه ای که فکر می کردیم به دست نمی آوردیم، چون در بخش های دیگر و در پیش نیازهای دیگری که روبه روی ما قرار داشت طرف مقابل اشکال افکنی و گره ایجاد می کرد و عملا به آن نتیجه ای که می خواستیم نمی رسیدیم؛ هم در حوزه انتقالات اقتصادی این مساله با مثال های بی شمار قابل ارائه است و هم در حوزه هایی چون خرید هواپیما، موضوع نفت و دیگر عرصه هایی چون پتروشیمی!

از این رو باید به این نکته اشاره نمود که همیشه این تصور وجود داشته که لغو تحریم ها لزوما منجر به نتیجه ایجابی می شود، ولی واقعیت متفاوت از تصور ماست و تاکنون این تصور به عنوان یک تجربه محقق نشده است. از همین منظر هم باید گفت این نوع نگاه و تصور ایرانی ها اشکالات زیادی را ایجاد نموده و می نماید.

درواقع نگاه ما به موضوع تحریم ها و به نتیجه و دستاورد مذاکره با طرف بیرونی یک نگاه عدم سلب است نه ایجاب! یعنی وقتی شما ساختار برجام را مشاهده می کنید، به خصوص بند 19 که در آن تعهدات اروپا ذکر شده و همین طور آنچه درباره نتایج بعد از توافق اروپا در پیوست دوم آورده شده و همین طور درمورد آمریکا می بینید در هیچ یک گفته نشده فلان همکاری باید انجام شود. در همه اینها گفته شده باید به لحاظ قانونی ممانعتی در مقابل ایجاد این همکاری ها رخ ندهد، اعم از اینکه این همکاری ها رخ بدهد یا ندهد.

این نگاه چه مسئله ای را در خلال مذاکرات ایجاد می نماید؟

دقت در این موضوعات و عبارات شرح دهنده وجود اشکالاتی است که به ترتیب شرح می دهم. موضوع اول مساله قابل تاملی است. وقتی ما برای خودمان این پیش فرض را ایجاد نموده ایم که طرف مقابل اگر بخواهد با ما همکاری کند ابتدا باید تحریم ها را لغو کند معنایی جز این ندارد که خود ما هم تحریم های او را اصل گرفته ایم و به عنوان بخشی از خواسته خود لغو تحریم ها را قرار می دهیم درحالی که خواسته ما همکاری اقتصادی آنها و دیگر کشورها با ایران است و ریسک اینکه این همکاری دچار تضاد و تناقض با تحریم های آنهاست اعم از نگرانی بابت تحریم های ثانویه کشورهای دیگر یا تحریم های خودشان، به طرف مقابل برمی شود، نه به ما!

درواقع این ما نیستیم که باید این ریسک را حل کنیم. چه کسی گفته ما باید قواعد داخلی کشور مقابل را به عنوان قانون بین الملل فرض بگیریم و برای لغو این قانون ها در کوشش داشته باشیم و انرژی بگذاریم؟ ما یک نتیجه ایجابی نهایی می خواهیم که انجام مجموعه ای از مبادلات و مراودات اقتصادی و امثالهم است و ریسک های در تضاد بودن آن با قوانین تحریمی هم به عهده طرف مقابل است.

اشکال دوم یک مساله پارادوکسیکال است؛ پارادوکسی که در زمان برجام درگیر آن بودیم. این پارادوکس که ظریف هم به صراحت به آن اشاره نمود، این بود که ما می گفتیم آنچه از طرف مقابل می خواهیم یک امضا است اما آنچه غربی ها از ما می خواهند یک فرآیند زمان دار فنی است و این سوال مطرح بود که چطور می شود لغو چنین چیزی را به اتفاق دیگری منوط کرد به نحوی که همزمانی رخ دهد؟ در عمل هم دیدیم این اتفاق آن طور که ما می خواستیم رخ نداد، یعنی طی یک فرآیند زمان دار فنی ما تعهدات خود را اجرا کردیم و در حال انجام هستیم ولی امضای طرف مقابل کارکرد خود را نداشته است. این در حالی است که اگر ما به جای اینکه به دنبال امضای لغو تحریم می بودیم، به دنبال طرح ایجابی برای همکاری در هرکدام از حوزه هایی که روی آن عدم سلب حاصل نموده بودیم، می رفتیم، فضای جدیدی ایجاد و در آن بستر و شرایط کاملا می شد اجزای این طرح را به اجزای اقدامات هسته ای ایران گره زد و اصلا مسئله ای درباره همزمانی هم وجود نداشت.

نکته دیگری هم که در این مورد وجود دارد این است که بسیاری از اوقات وقتی ما دنبال طرح ایجابی نمی رویم، بدون اینکه خود فرد ظاهرا گره افکنی انجام داده باشد، با سکوت و ابراز غیرظاهری رضایتش با گره افکنی ها همراه می شود و این به آن معنی است که فضا برای طرف ثالثی ایجاد می شود که او به ما فشار بیاورد. حتی طرف ثالثی که به مراتب کوچک تر است و اصلا در این بازی نیست، اما عملا به صورت نیابتی از سوی طرف متعهد به ایران گره افکنی ایجاد می نماید و ایران هیچ چیزی نمی تواند بگوید، چون در جریان مذاکرات این ایران بوده که ریسک گره افکنی یک عامل سوم را قبول نموده نه طرف مقابل! واقعیت این است که ما نیازمند یک چرخش در نوع نگاه به مذاکرات و امتیازستانی در مذاکرات هستیم، از عدم سلب به ایجاب! این احتمالا نکته ای حیاتی است که شکل مذاکرات ما را عوض می نماید.

سوال بزرگ احتمالا این است که چرا ما به دنبال چنین چیزی نمی رویم؟

بله، به رغم اینکه منافع واضح و قابل توجهی حاصل خواهد شد اگر به جای اینکه به طرف مقابل بگوییم نباید در مقابل خرید نفت ایران سنگ اندازی کنید به آنها بگوییم مجموعا این مقدار نفت باید از ایران خریداری کنید.

چه عواملی مانع از این نوع مذاکره شده است؟

اولا یکی از مسائلی که از قدیم و به صورت سنتی گفته می شد این بود که مثلا درمورد اروپا، ما با بخش خصوصی طرف هستیم و دولتمردان اروپایی نمی توانند این مجموعه های خصوصی را مجبور به انجام کاری نمایند. امروز می دانیم این یک افسانه است. می دانیم حجم وسیعی از بخش دولتی، شرکت ها و مجوعه های متعلق به دولت های اروپایی وجود دارند که می توانند این کارها و مبادلات را انجام دهند. همین طور این موضوع درباره جاهای دیگر هم صادق است. پس این موضوع را کنار می گذاریم. علت دیگری که وجود دارد و گفته می شود و واقعیت هم دارد این است که اساسا نمی دانیم چه می خواهیم و چون نمی دانیم چه می خواهیم، نهایت خواسته ما این است که فعلا در جریان مذاکره زمین بازی را هموار کنیم تا بعد خواسته هایی را که به آن خواهیم رسید در زمین بازی هموار فراهم کنیم، غافل از آنکه با این کار ما صرفا یکی از متغیرها را تغییر می دهیم و دیگر عوامل و موانع باقی خواهند ماند. پس ندانستن اینکه چه می خواهیم و نداشتن استراتژی علت دیگری است که باعث می شود از عدم سلب به سمت ایجاب حرکت نکنیم.

اشکال سوم تعجیل است. طبعا مذاکره بر سر یک قرارداد ایجابی که جزئیات سنجش پذیر زمان دار دارد، نیازمند وجود فهم از نیازهای خودمان است، همچنین نیازمند وادار کردن طرف مقابل به پذیرفتن جدول زمان بندی و نیازمند یک چانه زنی گسترده تر نسبت به این روش است که شما صرفا تعدادی قانون را از طرف مقابل بخواهید که حذف کند، اما آیا نتیجه با هم یکی است؟ به نظر می رسد مقداری صبوری، داشتن استراتژی و عمل کردن براساس یک فهرست خواسته های ایجابی روی زمین کمیت پذیر زمان دار و سنجش پذیر به مراتب بهتر از این است که به دنبال صرفا سلب و برطرف یکسری قانون باشیم.

یک مثال می زنم؛ ما به دنبال این بودیم که از اروپا و بعد از آمریکا هواپیما خریداری کنیم. برای دسترسی به این هدف به دنبال این بودیم که طرف مقابل و به عبارت دقیق تر، خزانه داری آمریکا برای ما لایسنس صادر کند تا بتوانیم از بویینگ و ایرباس خرید کنیم که البته می دانید بخش مهمی از لایسنس هایی که به ایرباس مربوط بود، صادر نشد و درباره بویینگ هم همین طور و بعدا هم به مشکل فاینانس خوردیم و این دست مسائل دست به دست هم داد تا کار نصفه و نیمه بماند. اما اگر جور دیگری رفتار نموده بودیم، به این معنا که پیش از اینکه وارد مذاکرات نهایی برجام شویم یک پیش قرارداد با ایرباس و بویینگ منعقد می کردیم که در آن تعداد هواپیماهایی که باید به ایران فروخته می شد معین بود و برای کل فرآیند خرید این تعداد می رفتیم مجوز می گرفتیم، اعم از فرآیند تامین اقتصادی و خود فرآیند خرید، صدور مجوز از سوی اوفک و... در چارچوب برجام، اتفاقاتی که اگر درباره خرید هواپیما رخ می داد، این شرایط ایجاد نمی شد چون به دنبال یک امر ایجابی رفته و روی آن لایسنس گرفته بودیم، نه اینکه ابتدا به دنبال این باشیم که زمین را هموار کنیم و در این زمینی که تصور می کنیم هموار است ولی عملا هموار نبود، چنان که دیدیم به دنبال انعقاد قرارداد باشیم.

این مدل رفتاری درمورد دیگر مسائل و موارد هم قابل گسترش بود و هست. نه تنها درباره موضوعاتی که شکل توسعه ای دارند و با آنها به صورت عدم سلب برخورد کردیم، در بند 19 درباره اروپا، درباره سرمایه گذاری ها و یاری های بلاعوض، درباره موضوع آزادی نشستن هواپیماهای ایرانی در فرودگاه های اروپایی و همانند این.

اما جدا از این موارد، برای بخش جاری هم می توان این رویکرد ایجابی را داشت. یعنی اگر درباره نفت صحبت می کنیم به جای اینکه بگوییم نباید مانع از خرید نفت توسط کسی شوید باید بگوییم در چارچوب یک قرارداد این مقدار از ایران نفت خواهید خرید، همانند قراردادی که به صورت بلندمدت می بندیم.

دوباره آن نکته قبلی را ذکر می کنم، شاید بعضی بپرسند مگر این مساله با تحریم ها در تناقض نیست؟

پاسخ این است که این مشکل طرف مقابل است نه مشکل ما. دلیلی ندارد ایران جای اروپا و آمریکا بنشیند و این تصمیم را بگیرد.

امروز که مذاکرات ما با طرف اروپایی در حال برگزاری است چه پیشنهادی به تیم مذاکره نماینده دارید؟

مجموعا یک پیشنهاد با این دیدگاه نسبت به مذاکرات جاری با اروپا به طور خاص با فرانسه قابل بحث است. به جای اینکه مجددا به دنبال برطرف پاره ای تحریم ها باشیم باید یک فهرست معین از تقاضاهای ایجابی، زمان دار و سنجش پذیر بنویسیم که در مقابل این فهرست تعهدات ایران قرار خواهد داشت. از طرفی لغو هر مورد از تعهدات از سوی طرف مقابل، رول آور نکردن هر نوع امکانات اقتصادی، کاهش هر نوع میزان انتقالات از یک بانک معین، در مقابل به صورت اتوماتیک پاسخی از سوی ایران از منظر انجام تعهدات خود خواهد داشت.

انجام این جهت یک عایدی مهم دیگر هم دارد. حرکت در این جهت باعث می شود مجددا دچار مشکل کاهش تعهدات مان در برجام نباشیم، چراکه در برجام نگران بودیم که انجام ندادن کدام تعهد کلیت برجام را به هم خواهد زد و کدام یک این ویژگی را ندارد. از طرفی آن ماجرا که بخشی از مسئولان و نهادهای سیاسی ایران که متولی انعقاد برجام بودند و در مقابل به هم خوردن این پازل ایستادگی می کردند و در نتیجه اقدام تقابلی ایران یک سال به تاخیر افتاد، دیگر تکرار نخواهد شد.

باید منطق ما در برابر طرف های مان را از عدم سلب به ایجاب تغییر دهیم. باید در فرصت نسبتا سریعی برنامه توسعه خودمان یا دست کم وجوهی از برنامه توسعه خود را که احتمالا در مذاکرات پوشش داده می شود آماده کنیم و به عنوان هسته سخت خواسته های خود روی میز بگذاریم.

ممکن است کسانی بگویند دوره برنامه ریزی متمرکز برای توسعه گذشته است و امروز بخش های خصوصی طرفین باید به هم متصل شوند و به وسیله متصل شدن به هم بتوانند کار انجام دهند و کم کم به صورت طبیعی و متوالی این همکاری و گسترش تجارت رخ دهد. فارغ از اینکه چقدر این دیدگاه درست است این نکته را می توان اعلام کرد که عملا در مذاکرات خود همیشه به دنبال خواسته های دولت و شرکت های دولتی بودیم. حتی همین حالا هم بحث ما درباره نفت و انتقال پول آن است، کاری به تقاضای بخش خصوصی که مدعی هستیم باید در این جهت توسعه همکار باشند، نداریم. حتی درباره آنها هم می توان خواسته های ایجابی را بیان کرد مثل اینکه بانک های معینی در لوکزامبورگ متولی بازکردن حساب های آف شور برای طرف ایرانی و بخش خصوصی ایرانی باشند. مثل اینکه بخش خصوصی ایرانی در چارچوب این توافق به لحاظ تعداد لایه ها و زمان اجرای شناخت همه جانبه ذی نفعان یک عدد معینی را داشته باشد که بتواند روی آن حساب کند و چیزهایی شبیه به این پس حتی اگر ادعا داشته باشیم به اینکه دنبال توسعه فعالیت های بخش خصوصی هستیم به گونه ای که خود این بخش تجارت را انجام دهد باید بدانیم که ما تاکنون زمینه را برای آن هم به صورت ایجابی فراهم نکردیم. مجموعا تصور می کنم اگر بخواهیم از این مذاکرات یا هر مذاکره دیگری نتیجه بگیریم باید روش خود را از شنیدن نظرات طرف مقابل و شکل دهی خواسته های خود براساس نظرات شنیده شده از سوی طرف مقابل، به سمت داشتن یک فهرست خواسته های واقعی ببریم که این فهرست خواسته های واقعی به عنوان هسته سخت خواسته های ما همیشه روی میز باشد.

منبع : فرهیختگان

بازگشت به صفحه رسانه ها