نابغه پریشان خیال امریکایی - ورزش من و تو

به گزارش ایران، هنوز هم کسی نمی داند چه ارتباطی میان تجربه های زیستی اش و آثاری که از او به یادگار مانده برقرار است، داستان هایی که گاه منتقدان را متعجب نموده، آنقدر که می گویند وجود جزئیات دقیق در داستان های کارآگاهی اش به نحوی است که گویی از دل واقعیت برخاسته اند. البته شهرت پو تنها به داستان های کارآگاهی اش نیست؛ در بخش های مختلفی از ادبیات داستانی نام او به بعضی اولین ها گره خورده، از نویسنده ای پیشرو درزمینه داستان های ترسناک مدرن گرفته تا داستان های علمی-تخیلی و حتی داستان های کوتاه. افزون بر این، پو از نخستین نویسندگان امریکایی است که نویسندگی را به عنوان حرفه پیش می گیرد و البته در عرصه شعر هم چهره اثرگذاری بوده است. پو مردی که هرگز نخندید عنوان تازه ترین اثری است که درباره آثار و زندگی اش روانه کتابفروشی ها شده، اثری از پیتر آکروید که فرصتی برای شناخت هرچه بیشتر ادگار آلن پو را فراهم می نماید. نکات بیشتر درباره این کتاب را در قالب گفت وگویی که با شهاب شکروی، مترجم آن داشته ایم می خوانید، کتابی که به گفته شکروی، آکروید آن را به دور از هرگونه غرض ورزی و با تیزبینی بسیار نوشته است.

آقای شکروی، برادر شما، خوشحال، از پوشناسان سرشناس است؛ تحت تأثیر پژوهش های ایشان بود که به ترجمه کتابی درباره این نویسنده امریکایی علاقه مند شدید یا بحث پیشنهاد در میان بود؟

ترجمه پو مردی که هرگز نخندید را از میان چند کتاب پیشنهادی ناشر پذیرفتم، قبول آن هم تحت تأثیر پیش زمینه های فکری ام از دوران نوجوانی بود که به واسطه برادرم با پو، آثار و جهانی ادبی اش آشنا شده بودم.

درباره زندگی و آثار ادگار آلن پو آثار متعددی نوشته شده، این کتاب چه نکات تازه ای پیش روی علاقه مندان می گذارد که پیش تر منتشرنشده باشد؟

پو مردی که هرگز نخندید از دو جهت قابل تأمل است. در وهله نخست، مخاطب فرصتی برای آشنایی با زندگی این نویسنده و منتقد شاخص پیدا می نماید؛ این که از بدو تولد قدم به چه خانواده ای گذاشته و حتی به مرور گرفتار چه شرایطی می شود. اما بخش دوم و البته مهم تر کتاب، توجهی است که نویسنده به لایه های پنهان زندگی پو، آن هم از منظر نگاه روانکاوانه و حتی روان شناختی داشته است. این بخش حتی برای آنهایی که پیش تر درباره پو خوانده اند دربردارنده نکات جالبی است؛ ازجمله برخورداری او از روحیه ای عصیانگر که با مطالعه این کتاب می توانیم به چگونگی انعکاس آن در آثارش نیز پی ببریم. پیتر آکروید حتی نکاتی درباره چگونگی نگاه دیگر نویسندگان به نوشته های او را پیش روی مخاطبان گذاشته، ازجمله این که سال 1839 وقتی مجموعه 25 داستان پو منتشر شد بعضی او را به تقلید از نویسندگان آلمانی متهم کردند.

همان ابتدای توجه پو به خلق داستان های ترسناک؟

بله، متهم شد به این که از نوعی سبک داستان نویسی آلمانی برای خلق داستان های ترسناک خود استفاده نموده که البته او هم در پاسخ می گوید: ترس و وحشتی که تشکیل دهنده داستان های من هستند نشأت گرفته از درون خودم هستند، نه از ادبیات آلمانی ها!

در خلال مطالعه این کتاب می توان به واکاوی بیشتر آثار پو پرداخت؟

حداقل برای خود من و بر اساس مطالعاتی که تابه حال داشته ام این کتاب کامل ترین نوشته درباره ادگار آلن پو بوده چراکه هم سراغ زندگی و درونیات او رفته و هم به سبک و سیاق نوشته های پو پرداخته است. نکته جالب توجه این که نویسنده بدون هیچ قضاوتی این مطالب را پیش روی مخاطبان گذاشته است. این کتاب برای دو طیف از مخاطبان مفید خواهد بود؛ هم آنهایی که به شکل جدی مشغول مطالعه جهان فکری و آثار پو هستند و هم آن دسته مخاطبانی که آثاری از پو را خوانده اند و حالا کنجکاو شده اند او را بیشتر بشناسند.

ورود جدی پو به عرصه ادبیات با انتشار اشعار او در 14 سالگی اش همراه می شود؛ با این حال چرا در کشور خودمان جنبه نویسندگی اش بیش از شاعری او مطرح شده؟ آن هم در شرایطی که اشعار اثرگذاری هم گفته!

البته این تنها به ایران محدود نمی شود و تا جایی که می دانم در همه جهان این گونه است که شاعری پو تحت تأثیر نویسندگی اش کمتر دیده شده است.

به عنوان منتقد چه صندلیی برای او قائل بوده اند؟ بخصوص که گویا ترسی از واکنش دیگران هم نداشته!

اتفاقاً یکی از مهم ترین وجوه زندگی حرفه ای پو که نامش را عنوان نمود، به زبان کوبنده و تحلیل های انتقادآمیزش در زمینه ادبیات و تئاتر بازمی شود. ترسی از عکس العمل دیگران نداشته است.

چرا باوجود چندوجهی بودن فعالیت حرفه ای پو، تا زمانی که زنده بوده چندان مورد توجه قرار نمی گیرد؟

این تحت تأثیر اخلاق ناخوشایند و البته خودخواهی های پو در مواجهه با دیگران و حتی آثار آنان بوده است. پو در نقد توجهی به این که انعکاس گفته هایش چه تأثیری بر جای می گذارد نداشته و با لحن بسیار تندی می نوشته است. آنچنان که به مرور همه را از خود دور کرد و حتی باعث جبهه گیری دیگر اهالی ادبیات و تئاتر در مقابل خودش شد.

شرایط سخت زندگی اش چقدر در این مسأله دخیل بوده؟

تأثیر بسیاری داشته؛ از مهم ترین این اتفاقات که اثر آن در همه وجوه زندگی کاری اش دیده می شود، به زنانی بازمی شود که در سنین کم آنان را از دست می دهد. نخست، مادر واقعی اش که مرگی زودهنگام داشته، مادرخوانده اش و... . با قدری آنالیز می توان رد پای فقدان این زنان را در همه زندگی و آثار ادگار آلن پو به وضوح دید. اما غرور پو یکی دیگر از دلایلی است که دیگران را از او دور می نماید؛ وقتی به واسطه انتشار شعر کلاغ، قدم به نخستین پله های موفقیت می گذارد دست به جدال با همگان می زند؛ آنچنان که همه افرادی که در ابتدا دست به تمجید او زدند، به یکباره در جبهه مخالفش قرار می گیرند. زندگی پو، شرایط عاطفی و از سویی فراز و فرودهای پیش روی او از کودکی تا مرگش را که ببینید متوجه برخورداری اش از شخصیتی سرکوبگر می شوید که به محض دستیابی به شهرت کوشش می نماید خودی نشان بدهد.

پس گفته های ضد و نقیضی که درباره بی توجهی به پو نوشته شده واقعیت دارد و برآمده از شخصیت خود پو بوده!

به نظر می رسد این خودش بوده که مانع می شود دیگران در موقع احتیاج دستش را بگیرند. خیلی از پل ها را به واسطه بعضی اخلاق خود خراب می نماید وگرنه به لطف خلق آثاری درخور توجه می توانست از زندگی دنیوی خوبی برخوردار شود.

بازگردیم به زندگی ادبی اش. تا پیش از پو هم نویسندگانی همچون شکسپیر و مری شری به سراغ بهره مندی از عناصر فرا طبیعی برای خلق آثاری ترسناک می فرایند؛ هرچند که اینها همگی مقید به سنت های بازمانده از پیشینیان خود بوده اند. درخشش پو در داستان های ترسناکی که خلق نموده را می توان در گرو کوشش او برای سنت شکنی و گذر از همین سنت ها دانست؟

بله، او به شکلی متفاوت به سراغ عناصر فرا طبیعی در خلق داستان های هراس آلود می رود و همین مسأله، پو را به نویسنده ای پیشرو در ژانر داستان های ترسناک تبدیل می نماید. هرچند که معتقدم او به قصد سنت شکنی سراغ استفاده متفاوت از عناصر فرا طبیعی نرفته، ادگار آلن پو آنچه را به روی کاغذ آورده که در ذهن خودش بوده است. اصلاً در ابتدای داستان گربه سیاه این طور نوشته که: با اینکه می خواهم عجیب ترین و در عین حال ساده ترین داستان را بنویسم اما نه توقع دارم و نه تقاضا می کنم که کسی آن را باور کند. تنها به دنبال آن هستم که بخشی از وقایع روزمره ام را به شکل مختصر و مفید در مقابل دید جهانیان بگذارم. او همان طور که خودش هم تأکید نموده تنها صحنه هایی راکه در ذهنش شناور بوده در قالب داستان پیش روی مخاطبان گذاشته که مواردی از آن در همین کتاب پو مردی که هرگز نخندید هم آمده است. ازجمله وقتی که مشغول راه رفتن در قبرستان بوده و به یکباره گمان می نماید مردگان او را دنبال می نمایند. او به عمد سنت شکنی ننموده، اما تردیدی نیست که در عرضه تفکرات خود جسارت زیادی به خرج داده است.

پو در حوزه داستان های علمی- تخیلی هم نویسنده ای پیشرو خوانده می شود؛ آثار نویسندگانی همچون ژول ورن را چقدر می توان نشأت گرفته از نوشته های او دانست؟

در عرصه جهانی برای پو در ارتباط با داستان های علمی- تخیلی هم صندلی مهمی قائل هستند و همان طور که گفتید ژول ورن هم تحت تأثیر او بوده. از سوی دیگر ادگار آلن پو و در کنار او نیکلای گوگول را می توان حتی از بنیانگذاران داستان کوتاه هم دانست که دیگر نویسندگانی نظیر ارنست همینگوی و ریموند کارور برای هر چه خلاصه تر کردن داستان کوشش کردند که البته به رغم موفقیت های قابل توجه نتوانستند گامی بیش از پو بردارند.

چطور می شود که یک نویسنده نه فقط در یک بخش، بلکه در بخش های مختلفی در زمره اولین ها قرار می گیرد یا حتی پیشگام است! از داستان های علمی-تخیلی گرفته تا همین بحث داستان کوتاه یا حتی داستان های ترسناک به سبک مدرن. او حتی در زمینه داستان های کارآگاهی دست به خلق شخصیتی می زند که پیش از کاراکترهای مشهوری نظیر شرلوک هولمز قدم به عرصه ادبیات می گذارد!

گذشته از شکل داستان نویسی ادگار آلن پو، به گمانم مهم ترین مسأله این است که طی تمام سال هایی که دست به خلق آثار ادبی زده، خود واقعی اش بوده و هرگز درصدد پنهان کردن درونیات واقعی اش برنیامده است. هرگز به دنبال اثبات چیزی و حتی نشان دادن فزونی هم نبوده و همین سبب شده به بهترین شکل در جهت خود پیش برود.

با توجه به مسأله ای که بر آن تأکید دارید، چقدر می توان پو و زندگی اش را در خلال مطالعه داستان های او دید؟ بویژه که اظهار نظرهای عجیبی هم درباره بعضی آثارش از جمله داستان های پلیسی او گفته اند؛ این که وجود چنان جزئیات دقیقی تنها می تواند برآمده از تجربه های خود نویسنده باشد!

بخش دوم را نمی دانم، خب این احتیاج به مطالعه دارد. اما فارغ از این مسأله میان داستان های پو و تجربه های زیستی اش ارتباط مستقیمی دیده می شود؛ آنچنان که می توان تأثیر بسیاری از فراز و فرودها و حتی شخصیت خود نویسنده را در نوشته هایی که از او به یادگار مانده دید. مطالعه آثار پو فرصتی را برای آشنایی با درونیات ذهنی اش فراهم می نماید. به نظر می رسد او صحنه هایی را به تصویر کشیده که دیده و تجربه نموده، حالا چه در زندگی واقعی و چه در تفکرات وهم آلودش. ذهن او در جهانیی ورای کالبد انسانی سیر می نموده است.

با توجه به این که پو در آثار خود، ازجمله داستان های ترسناکی که نوشته به انعکاس اختلالات روانی دوره اش توجه داشته، می توان از دریچه علم روان شناختی هم به سراغ نوشته هایش رفت؟

این که می توان بابت شناخت بیشتر جامعه آن موقع امریکا به سراغ نوشته های پو رفت را واقعاً نمی دانم. درباره تاریخ اجتماعی شرایط دوره زیستی پو مطالعه چندانی نداشته ام اما نکته واضح این است که او مادر، مادرخوانده و همسرش را بر اساس بیماری سل که در آن دوره رواج داشته از دست می دهد. حتی صحنه تلخی را سال ها بعد از مرگ اینها روایت می نماید، این که چهره بسیار مبهمی از مادرم، در حالی که خون بالا می آورد و مردان سیاه پوش او را با خود می بردند به یادم مانده. زندگی این نویسنده مملو از صحنه های تلخ و ناکامی های پی در پی بوده است.

درجایی از این کتاب درباره استفاده پو از مخدرها آمده، گرفتاری او به روانگردان ها برآمده از شرایط زندگی اش بوده یا همچون نویسندگان نسل بیت آگاهانه به سراغ آنها رفته بوده؟

گمان نمی کنم بتوان از این جهت او را با بیت ها مقایسه کرد؛ استفاده از الکل و مخدرها برای پو آگاهانه و برای خلق داستان نبوده؛ بلکه تحت تأثیر کوشش او برای فرار از توهم و مسائل بوده است. بخش عمده ای از زندگی اش هم در کافه ها و به قصد فراموشی سپری می شود.

طرز فکر پو و تأکیدش بر مضامینی از جمله هنر برای هنر بر شعر و رمانتیسیسم های آن موقع فرانسه تأثیر زیادی به جای می گذارد؛ اما درباره نویسندگان همنسل او چگونه بوده؟

با توجه به اخلاق خاصی که از پو سراغ داریم، نمی دانم تا زمانی که در قید حیات بوده چقدر بر داستان نویسی اثر می گذارد اما نکته واضح این است که پو در حکم جاده صاف کن در جهت انقلابی مهم در ادبیات داستانی امریکا و حتی جهان بوده است. او خیلی پیشروتر از زمانه اش فکر می نموده است و از جهات مختلفی بر ادبیات جهان اثر گذاشته؛ آنچنان که می توان به سراغ کارهای پو به عنوان یک معیار در آنالیز نوشته های دیگران رفت.

پس از صندلی یک نظریه پرداز ادبی هم می توان به آنالیز گفته ها و آثار او پرداخت؟

صد درصد. در برخورداری اش از نبوغ مثال زدنی که هیچ شکی نیست.

نقدهای تند و تیز چقدر منجر به کنار گذاشتن او در زمانه اش از سوی دیگر اهالی فرهنگ می شود؟

پو در نقدهای خود، بویژه در عرصه تئاتر هیچ توجهی به این که ممکن است چقدر باعث رنجش دیگران شود، نداشته! به گمانم همین لحن تند و تیز پو بوده که سبب می شود حداقل طی حیاتش چندان مورد توجه قرار نگیرد. این مسأله حتی در زندگی شخصی اش هم اثرگذار بوده، خودخواهی ها و لحن تند او حتی سبب دور شدن پدرخوانده اش می شود؛ شاید تندخویی برای او حکم ابزاری در مواجهه با کاستی های روحی اش داشته است.

کتاب با مرگ پو آغاز می شود؛ مرگی که هنوز هم بعد از گذشت سال ها همچون راز باقی مانده و کسی نمی داند چه بر او می گذرد که با لباسی مندرس سر از شهر دیگری درمی آورد و به آن وضع اسفبار می میرد. انتهای کتاب باز هم به مرگ او ختم می شود و حتی جمله ای آمده مبنی بر اینکه: خاتمه این نویسنده دردکشیده خانواده واقعی اش را پیدا کرد. این جمله برآمده از اعتقاد به زندگی پس از مرگ است یا از راز دیگری درباره اش می گوید؟

بحث پیوستن او به خانواده از دست رفته اش است؛ اتفاقاً پو همیشه از این می گفته که من به جهانی مردگان تعلق دارم. آنها می خواهند بیایند و من را با خود ببرند. درنهایت هم این اتفاق رخ داد و گرفتار مرگی زودهنگام شد. یکی از مهم ترین ترس های زندگی اش مرگ در تنهایی بوده که متأسفانه همان گونه هم می میرد و آیندگان را با سؤالات بی جوابی ترک می نماید. هنوز هم کسی نمی داند در آن روزهای آخر چه بر سر پو آمد و چرا با آن لباس های کهنه و پاره قدم به جهانی مردگان گذاشت.

به نظر می رسد دیگر شاهد توجه چندانی به این نویسنده امریکایی میان اهالی ادبیات و بویژه مترجمان کشورمان نیستیم؛ این نشأت گرفته از جریان هایی است که هرازگاهی فعالیت های عرصه کتاب را تحت تأثیر خود قرار می دهد یا بحث این است که درباره ادگار آلن پو حق مطلب ادا شده؟

نمی دانم خاصیت ایران است یا کل جهان، اما در هر دوره یک نویسنده بیش از دیگران مورد توجه قرار می گیرد و بعد از مدتی فراموش می شود تا این که به دلیلی دوباره به آن پرداخته شود. حتماً تب مارکز، ترجمه آثار او و صحبت درباره نوشته های این نویسنده امریکای لاتین را به یاد دارید؟ هرچند که حالا درباره او هیچ حرفی زده نمی شود. درباره پو هم این گونه است و من مدت ها است که ندیده ام درباره اش سخنی گفته شود. ترجمه های خوبی از آثار پو انجام شده با این حال کمتر درباره اشعار او کاری نموده اند. از همین رو حتماً به سراغ ترجمه مجموعه شعرهای پو خواهم رفت تا مخاطبان ایرانی با این بخش از شخصیت او هم آشنا شوند.

در آخر از این بگویید که این روزها مشغول چه کاری هستید؟

آخرین ترجمه ام که تا چندی دیگر با همکاری نشر آفتاب کاران منتشر می شود، مجموعه ای از آخرین مصاحبه های مارکز است؛ البته مصاحبه های منتشر نشده اش. از این کتاب دو مصاحبه پیش تر به همت خانم لیلی گلستان در دسترس علاقه مندان قرار گرفته اما مابقی برای نخستین مرتبه است که منتشر می شوند. حدود هشت مصاحبه است که تا خاتمه سال منتشر می شود.