احتمال فوران مجدد و روان شدن سیل ازچالش های دماوند - ورزش من و تو

به گزارش خبرنگاران، دماوند بلندترین کوه ایران و خاورمیانه و بلندترین قله آتشفشانی اوراسیاست. قدیمیان بر این باور بودند که فریدون ضحاک را در آنجا، در غاری به بند کشیده و زندانی است تا وقتی که بند بگسلد و کشتن خلق شروع کند و انتها به دست گرشاسپ کشته گردد. این باور هنوز برجا مانده و شنیدن صداهایی از این کوه را ناله های او می دانند.

دماوند آتشفشان نیمه فعالی است؛ چراکه بر اساس تعریف آتشفشان شناسان جهانی، آتشفشان های فعال آتشفشان هایی هستند که بعد از دوره یخچالی (10 هزار سال اخیر که دوران هولوسن نامیده می گردد) فعال بوده اند. این آتشفشان خفته نیز با یک فوران ثابت شده 7 هزار ساله، یک آتشفشان فعال محسوب می گردد و این گفته به این معنی است که این آتشفشان در آینده هم می تواند فعال باشد، ولی زمان فوران و فعالیت آن برای کسی معین نیست و این سوال که زمان این فوران چه موقعی است، محققان را وادار به انجام مطالعات بیشتر نموده است.

این مطالعات آنجا اهمیت می یابد که به گفته محققان در شعاع 100 کیلومتری این قله آتشفشانی، 16 میلیون و 700 هزار نفر در مناطق شهری و دو میلیون و 700 هزار نفر در مناطق روستایی ساکن هستند. از این رو انتظار می رود فعال شدن این آتشفشان بسته به جهت وزش باد، این جمعیت را تحت تأثیر قرار دهد.

بر این اساس با فعال شدن این آتشفشان یک چهارم جمعیت کشور تحت تأثیر مخاطرات آتشفشان دماوند قرار خواهند گرفت، علاوه بر آن، فعالیت های آتشفشانی، همراه با وقوع زلزله خواهد بود و از سوی دیگر در اطراف این قله گسل های زیادی وجود دارد.

دو تاریخ تولد برای ببر خفته دماوند

مطالعات آتشفشان شناسان نشان می دهد حیات این آتشفشان دارای دو دوره منفک از همدیگر بوده است. در دوره اول مخروط دماوند قدیمی که شکل گیری آن از 1.8 میلیون سال قبل شروع شده بود، در حدود 450 هزار سال پیش در سمت شمال و شرق دستخوش یک فروریزش مهیب و ویرانی بزرگ شد و بر اثر آن بخش های داخلی آتشفشان در سطح زمین هویدا شد.

اکنون می توان بخش هایی از دل دماوند قدیمی را که مملو از مواد گوگردی است، در جاهایی چون دره گزانه از جاده هراز تا پناهگاه تخت فریدون و زیر یخچال های طبیعی یخار در شرق قله دماوند در سطح زمین مشاهده کرد. مواد گوگرد دار داخل این آتشفشان اکنون به شکل سنگ هایی به رنگ های زرد، نارنجی و قرمز در نواحی ای چون روستای وانا در راستا جاده هراز پراکنده است. این سنگ ها و خاک حاصل از آنها مملو از سولفید است که بر اثر هوازدگی در محیط، بوی باروت متصاعد می نمایند و ضمناً اسید سولفوریک طبیعی نیز از آن فراوری می گردد.

اما 100 هزار سال بعد از آن فروریزش و فرسایش بزرگ، سازندگی مجدد این آتشفشان با برقراری فوران های جدید شروع شد و از 450 هزار تا 7 هزار سال قبل مخروط فعلی دماوند بر ویرانه های قبلی آن بر پا شد. به گونه ای که دکتر جمشید حسن زاده، محقق مؤسسه فناوری کالیفرنیا و محقق آتشفشان شناسی با استناد به نتایج مطالعاتش اعلام نمود که جریان گدازه های مربوط به 7 هزار سال پیش در دامنه غربی دماوند در نزدیکی پناهگاه سیمرغ که راه کوهنوردی است، دیده می شوند. شکل اصلی این روانه های گدازه آن چنان به خوبی حفظ شده است که گویا همین اواخر جریان آتشفشانی اتفاق افتاده است.

اما این مطالعات در آنجایی که قرار بود حفاری های عمقی انجام گردد، به دلیل پر هزینه بودن و فقدان اعتبارات پژوهشی متوقف شد، اما این محققان امیدوارند با سایر روش های زمین شناسی موجود بدون انجام حفاری و مغزه برداری اطلاعات مورد نظر خود را به دست آورند.

آنالیز دره هایی که به وسیله فرسایش یا بریدگی رودخانه ها ایجاد شده اند و یا مناطقی که بر اثر فعالیت گسل ها موجب اختلاف سطح شده اند، از جمله نقاطی هستند که می توانند محققان آتشفشان شناسی را برای دستیابی به لایه های زیرسطحی یاری نمایند.

از این که آیا آتشفشان نیمه خفته آتشفشان در آینده فوران خواهد داشت یا خیر، اطلاعاتی در زمینه بازگشت فعالیت این آتشفشان در اختیار نداریم. برای یافتن پاسخ سوالاتمان در این زمینه احتیاج است تقویمی از فوران های 10 تا 20 هزار سال گذشته این آتشفشان در اختیار داشته باشیم تا بتوانیم زمان فوران بعدی این آتشفشان را برآورد کنیم. این همان مطالعاتی است که برای برآورد دوره بازگشت زلزله، انجام می گردد.

حسن زاده در این باره تاکید می نماید: فوران آتشفشانی که در گذشته اتفاق افتاده و مواد آتشفشانی آن تا نکا پرتاب شده است، در صورتی که در زمان ما رخ دهد، فاجعه انسانی را رقم خواهد زد؛ چون تأثیرات زیست محیطی آن گسترده خواهد بود و ویرانگری آن در دراز مدت باقی خواهد ماند؛ چراکه بر اثر فعال شدن این آتشفشان بخش های بزرگی از البرز در زیر قشری از خاکستر داغ مدفون می گردد، چرخه طبیعی غذا مختل شده و حیات در معرض تهدید جدی قرار خواهد گرفت. از این رو مطالعات آتشفشان دماوند مطالعاتی از روی تفنن و تفریح نیست، بلکه جنبه کاربردی در سطح ملی دارد.

5 گسل پیرامون دماوند

دکتر مهدی زارع، عضو هیأت علمی پژوهشگاه زلزله در خصوص گسل های پیرامون آتشفشان دماوند، گفت: در اطراف دماوند، گسل های مشا، بلده، لار، کندوان و گسل فیروزکوه قرار دارند و فعالیت های آتشفشان در جابه جایی و لرزه خیزی این گسل ها و تغییر شکل زمین در راستای گسل ها بر فعالیت سامانه آتشفشانی اثر می گذارد.

به گفته وی، به لحاظ نظری، هم لرزه خیزی می تواند بر فعالیت های آتشفشانی اثر بگذارد و هم فعالیت آتشفشانی می تواند روی تغییر آهنگ لرزه خیزی گسل ها اثرگذار باشد.

زارع ادامه داد: در خصوص دماوند، چون آتشفشانی فعال است و اینکه پرسیده می گردد که فعالیت های فعلی مثل خروج گاز از دماوند، آیا می تواند روی فعالیت گسل ها و لرزه خیزی و خطر زمین لرزه، اثر داشته باشد، باید گفت که به لحاظ نظری، پاسخ مثبت است.

وی در این باره شرح داد: در حاشیه ورقه های زمین ساختی بزرگ و در نواحی ای مانند فیلیپین و ژاپن، زمین لرزه ها و آتشفشان های زیادی رخ می دهد و علت آن، ویژگی های زمین شناختی و فعالیت بالای لایه های زمین در آن مناطق است که شرایطی کاملاً متفاوت با فلات ایران دارند. در کشورهای پیشرفته و از نظر ژئودینامیکی فعال، مانند آمریکا، ایتالیا و ژاپن، رصدهای مختلف هم در حوزه علم زمین شناسی و هم نصب دستگاه های متعدد مثل دستگاه های لرزه نگاری در اطراف سیستم آتشفشانی انجام می گردد. این پایش های علمی به درک بهتر از نحوه فعالیت و پیش بینی فعالیت های بعدی یاری می نماید.

به گفته این محقق در این مطالعات بیش از چند ده ایستگاه زلزله شناسی به صورت دائمی در اطراف هر کدام از این قله های آتشفشانی نصب شده و رصد دائمی انجام می گردد.

زارع اضافه نمود: رصدهای دیگر مانند امکان بهره برداری از انرژی ژئوترمال (زمین گرمایی) و رصدهای آنومالی های (ناهنجاری) مغناطیسی، جاذبه، الکتریکی، سطح آب و سطح گاز و کیفیت آنها نیز در این مطالعات انجام می گردد. همه این مطالعات به طور مداوم در رصدخانه هایی در ایالت کالیفرنیا در آمریکا و ایتالیا و ژاپن انجام می گردد.

افزایش گرما، گرفتاری دیگر دماوند

روز چهارشنبه 7 شهریورماه سال گذشته سیل مخربی در راستا دره گزنک به قله دماوند (دره تلو نیز نامیده می گردد) رخ داد و این مهم دو روز بعد از آن نیز ادامه داشت. این سیل همچنین در روستای گزانه موجب تخریب کامل پارک این مرکز جمعیتی شد و در تلاقی با رود هراز و راستا جاده هراز که توأم با تلاطم گسترده آب گل آلود شده (به دلیل تغییر 90 درجه ای راستا)، به باغات منطقه گزنک آسیب وارد کرد.

از نظر ریخت شناسی مسیل این رویداد، راستا عبوری سیل، دره نه چندان وسیع گزنک به قله دماوند در محدوده بخش لاریجان استان مازندران بوده که این راستا دسترسی به قله دماوند از یال شرقی است و به حالت کمانی از قله به سمت شرق و جنوب شرق تا جاده هراز و رودخانه هراز ادامه دارد. در میانه این جریان، دره راستا رودخانه محلی تلخاب واقع شده است که راستا سیل نیز در راستای همین رودخانه بوده است.

راستا سیل شهریور 97

راستا رودخانه از گزنک در کناره جاده هراز تا قله دماوند که راستا آبراهه ای مشرف به گزانه و گزنک را تشکیل می دهد، دارای طولی معادل 13 کیلومتر است.

دلیل جاری شدن سیل در دماوند، افزایش دما در ارتفاعات قله دماوند در تیرماه سال گذشته اعلام شد، به گونه ای که بر اساس داده های سازمان هواشناسی در تیرماه سال گذشته دمای قله دماوند 4 درجه بالاتر از میانگین بوده است. این افزایش دما به اندازه ای بود که اوایل شهریور و روز وقوع سیل دما در ارتفاع 3 هزار کیلومتری به 35 درجه رسیده بود.

گروهی از محققان این حوزه بعد از وقوع سیل به قله دماوند صعود کردند و در قله صدای شدیدی شنیدند و آنالیز های آنها نشان داد این صدا ناشی از ریزش دیواره یخی دره یخار بوده است.

به دلیل گرمای بی سابقه در قله دماوند در مرداد ماه سال گذشته حجم قابل توجهی از یخچال های طبیعی دماوند ذوب شد و همین امر باعث شد که بعضی از اهالی منطقه و کارشناسان، فعال و گرم شدن آتشفشان دماوند را دلیل ذوب یخچال های دائمی فرض نمایند.

این در حالی است که به گفته دکتر جلیل قلمقاش، دانشیار پژوهشکده علوم زمین با بیان اینکه هیچ داده مستندی در رابطه با حرکت ماگما در اعماق دماوند و گرم شدن مخروط آتشفشانی ارائه نشده است، اضافه نمود: پس از ارسال این خبر ضمن آنالیز داده های سازمان هواشناسی مشاهده شد که منطقه دماوند در تابستان سال گذشته تقریباً 50 تا 60 روز دمای بالاتر از میانگین بیشینه و کمینه سال های گذشته را داشته و تداوم روزهای گرم تابستان 97 باعث ذوب یخچال های دماوند شده است .

روند گرم شدن دماوند در ماه های خرداد، تیر، مرداد و شهریور 97

قلمقاش با اشاره به آب شدن یخچال های طبیعی در ارتفاعات توچال و دنا، اعلام کرد: این ارتفاعات آتشفشانی نیستند، ولی با این وجود ذوب یخچال های طبیعی در این مناطق نیز به دلیل گرم شدن کلی هوا مشاهده و ثبت شده است.

فرضیه جدید محققان ایرانی و فرانسوی درباره دماوند

دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم نیز در گفت وگو با خبرنگاران با اشاره به اتاقک ماگمایی آتشفشان دماوند، شرح داد: اتاقک ماگما در حداقل ژرفای 3 هزار متری در قله دماوند واقع است و آنالیز آن به این دلیل با اهمیت است که جا به جا شدن ماگما می تواند با فشار به سنگ های در برگیرنده ماگما راهی را برای خروج ماگما به سطح زمین ایجاد کند. ضمن آنکه نزدیک شدن ماگما به سطح زمین می تواند به داغ تر شدن ناحیه ای در سطح زمین در محدوده سامانه آتشفشانی دماوند بینجامد.

وی از اجرای طرح مطالعاتی مشترک بر روی آتشفشان دماوند اطلاع داد و اعلام کرد: اکنون پژوهش هایی با همراهی مؤسسه و رصدخانه علوم زمین استراسبورگ فرانسه و با راهنمایی و همکاری مشترک من و دکتر ژک هیندرر (Jacques Hinderer) استاد و پژوهشگر برجسته گرانی سنجی در حال انجام است.

به گفته این محقق، نتایج اولیه این تحقیقات نشان می دهد که ناهنجاری های مغناطیسی و گرانشی به صورت روند شمالی -جنوبی در پیرامون قله در ژرفای 3 تا 7 کیلومتری وجود دارد.

وی در این باره شرح داد: مواد مذاب (ماگما) از راه شکستگی ها به دلیل چگالی کمتر نسبت به سنگ های در برگیرنده پیرامون خود به سمت بالا حرکت می نماید. زمانی که ماگما نمی تواند به بیرون از اتاقک راه بیابد، فشار با افزایش جابه جایی در شکستگی ها می تواند رخ دهد.

زارع تاکید نمود: این امر یکی از منشاهای فراوری و رخداد خردلرزه ها در محدوده قله آتشفشانی است.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی با بیان اینکه موقعیت اتاقک های ماگما را می توان با مطالعات لرزه شناسی معین کرد، یادآور شد: امواج لرزه ای ناشی از زمین لرزه در ماگما با سرعت کمتر از سنگ های پیرامونی عبور می نمایند و این تغییر سرعت امواج لرزه ای که از جنس امواج صوتی هستند، می تواند محل و موقعیت دقیق اتاقک ماگمایی را برای ما معین کند.

وی در پاسخ به این سوال که آیا سیل هفته اول شهریور 97 گزنک که به صورت سیلاب ناگهانی موجب خسارت شد، می تواند با فعالیت های ماگمایی کوه آتشفشان دماوند مرتبط باشد یا خیر، پاسخ داد: هفته اول شهریور 97 در دره هراز و پیرامون قله دماوند باران نبارید؛ ولی اولین مشاهدات، ذوب بخشی از یخ های دماوند در ارتفاع 3 هزار متری و در نتیجه وقوع سیل های ناگهانی را در پی داشت.

زارع خاطر نشان کرد: اولین ارزیابی ها دلیل این ذوب شدن را گرم بودن هوای مازندران و ناحیه پیرامون قله دماوند در تابستان 97 (حدود 2 تا 3 درجه بیش از متوسط سال های دیگر) بیان می کرد. بنابراین در یکی از دره های قله دماوند، یخ ها آب شدند و این موضوع باعث ایجاد سیل شد.

وی در عین حال از آنالیز فرضیه جدیدی در این زمینه اطلاع داد و در این باره شرح داد: فرضیه دیگری که اکنون مشغول آنالیز آن هستیم، گرم تر شدن سطح زمین (در ناحیه قرارگیری یخچال ها) به دلیل جابه جا شدن مواد مذاب در اتاقک ماگمایی و احتمالاً در راستای شکستگی هایی است که با روش های ژئوفیزیکی پی جویی شده اند.

به گفته زارع، بر اساس این فرضیه جابه جایی مواد مذاب آتشفشان دماوند منجر به ایجاد پدیده های مختلف از جمله ذوب یخ ها و یخچال ها و سیل گزنک شد.